Epifanie

Kort
Het hoogfeest van Epifanie of Openbaring des Heren herdenkt drie belangrijke momenten uit het leven van Jezus: dat Hij als kind aanbeden werd door wijzen uit het Oosten; dat God Hem bij zijn doopsel in de Jordaan zijn Zoon noemde; dat Hij als gast op een bruiloft water in wijn veranderde. Dit belangrijke feest wordt op 6 januari gevierd. In de Nederland rk-kerkprovincie kan het ook gevierd worden op de zondag tussen 2 en 8 januari.

Ouder dan Kerstmis
Het feest Openbaring des Heren ontstond in de 2e of 3e eeuw en is dus ouder dan Kerstmis, dat pas in de 4e eeuw werd ingevoerd. Het was van oorsprong een oosters feest dat de Griekse naam Epiphaneia droeg, dat 'verschijning' of 'manifestatie' betekent. Epifanie herdacht oorspronkelijk alleen de doop van Jezus in de Jordaan. In de evangeliën staat dat bij die gebeurtenis sprake was van een goddelijke openbaring: de Heilige Geest daalde als een duif op Jezus neer en God de Vader sprak tot Hem: 'Gij zijt mijn Zoon, mijn veelgeliefde' (Marcus 1:11).

Andere openbaringen
In sommige kerken uit de oudheid werden op Epifanie ook andere manifestaties van Christus’ godheid herdacht, zoals de Aanbidding der Wijzen en het wijnwonder op de Bruiloft van Kana. Ook de geboorte van Christus als de eerste verschijning van Gods incarnatie was erin vervat, maar daar werd minder aandacht aan besteed.

Drie-eenheid
In de orthodoxe en katholieke kerken van de oosterse ritussen is de Doop des Heren het centrale thema van Epifanie gebleven. Daar wordt het gevierd als de eerste manifestatie van God als Drie-eenheid. Het feest wordt er ook wel Theofanie genoemd, van het Griekse theophaneia ('godsverschijning').

Driekoningen
De kerken van het Westen namen Epifanie in de 4e eeuw van de oosterse zusterkerken over, maar dan wel in gewijzigde vorm. Het geboortefeest van Christus werd afzonderlijk gevierd en wel op 25 december, de datum van het heidense winterzonnewendefeest. De Kerk van Rome maakte van Epifanie vooral het feest van de Aanbidding der Wijzen. In de Middeleeuwen vertelde een legende dat die wijzen of magiërs de gedaante hadden van drie oosterse koningen: Caspar, Melchior en Balthasar.

6 Januari
Het is niet bekend waarom Epifanie zowel in west als oost op 6 januari gevierd wordt. Aan de oosterse datering zou een ingewikkelde niet meer te achterhalen kalenderberekening ten grondslag hebben gelegen, die samenhing met de paasdatum. In het westen was 6 januari de afsluiting van de heidense midwintercyclus van dertien dagen. Zoals Kerstmis in de plaats kwam voor het zonnewendefeest, zo zou Driekoningen de plaats hebben ingenomen van de zogeheten Dertiendag.

Drie verschijningsmomenten
Dat de westerse versie van Epifanie vooral in het teken stond van de Aanbidding der Wijzen, neemt niet weg dat de teksten van de Latijnse liturgie ook altijd verwezen hebben naar de Doop des Heren en de Bruiloft van Kana. Door de liturgische vernieuwingen van de vorige eeuw is de theologische rijkdom van Epifanie hersteld. Het tegenwoordige hoogfeest viert de mysterieuze verschijning van de mensgeworden God aan de wereld aan de hand van de drie genoemde verschijningsmomenten. Hieronder volgt een korte bespreking van die momenten.

Aanbidding der Wijzen
In de aanbidding van de wijzen uit het Oosten ziet de Kerk de vervulling van de profetie van Jesaja: ‘Sta op, word licht, Jeruzalem! De Heer zal zijn licht doen stralen in Jeruzalem, zodat de heidenvolken er heen zullen optrekken’. Volgens het christelijk geloof is de goddelijke liefde inderdaad verschenen in Jeruzalem en wel in de persoon van Jezus. Het evangelie van Matteüs meldt dat enkele heidense magiërs uit het oosten op basis van een joodse profetie een ster achterna reizen die in Bethlehem bij Jeruzalem bleef stilstaan. Als zij bij de kribbe zijn gearriveerd, aanbidden zij het Kerstkind. Volgens de Kerk vertelt dit verhaal dat de God van Israël alle volkeren van de wereld tot zich geroepen heeft. Jezus is niet alleen de Verlosser van Israël maar van de gehele mensheid, zo luidt de boodschap van Epifanie.

Doop van Jezus
In het verhaal van Jezus' doop door Johannes de Doper wordt de ware identiteit van de zoon van Jozef en Maria onthuld: Jezus is de Messias, de Gezalfde van God. 'Nadat Jezus gedoopt was, steeg Hij terstond uit het water. En zie, de hemel opende zich en Hij zag de Geest van God op Hem neerdalen in de gedaante van een duif. Een stem uit de hemel sprak: Dit is mijn veelgeliefde Zoon in wie Ik welbehagen heb' (Matteüs 3:16,17). Ofschoon de Doop des Heren in de westerse rk-liturgie een wezenlijk onderdeel van Epifanie uitmaakt, heeft dit goddelijk verschijningsmoment toch ook een eigen feestdag gekregen. Normaliter vindt dit feest op de eerste zondag na 6 januari plaats. Als Epifanie echter verplaatst wordt naar een zondag tussen 1 en 9 januari en deze zondag samenvalt met 7 of 8 januari, wordt de Doop des Heren op de daarop volgende maandag gevierd. Met dit feest wordt de liturgische Kersttijd afgesloten.

Bruiloft van Kana
In de eucharistieviering van de zondag na het feest van de Doop des Heren wordt het verhaal van de Bruiloft van Kana voorgelezen. Dit verhaal staat in het Johannes-evangelie, hoofdstuk 2, verzen 1-12. Jezus was in het dorp Kana in Galilea te gast op een bruiloft. Toen daar de wijn opgeraakt was, veranderde Hij op verzoek van zijn moeder Maria water in wijn. 'Zo maakte Jezus te Kana in Galilea een begin met de tekenen en openbaarde Hij zijn heerlijkheid. En zijn leerlingen geloofden in Hem.' Wijn is in de Bijbel het symbool van de hemelse vreugde; water is onder andere het symbool van de aardse werkelijkheid. De betekenis van Jezus' wonder is dat Hij het aardse verheft tot het goddelijke; het sterfelijke onsterfelijk maakt. In die zin is de Bruiloft van Kana een voorafspiegeling van het mysterie van Pasen.